Wiskundemeisjes
Internetbureau Rotterdam 
Archief voor april 2010
Jullie hebben het vast wel gezien op het journaal: de zaak Lucia de B., de verpleegster die tot levenslang veroordeeld werd wegens moord op patiënten, werd een poosje geleden heropend. Het bewijs deugde niet, en wat voor ons interessant is: de argumenten berustten op statistiek, en daar bleek wel het een en ander op af te dingen. Vandaag werd Lucia de B. vrijgesproken. Het staat niet eens vast dat de slachtoffers überhaupt door toedoen van menselijk handelen zijn omgekomen.
De zaak kwam aan het rollen toen collega's van Lucia de B. opmerkten dat zij wel heel vaak aan het werk was op het moment dat een patiënt onverwacht overleed. Maar hoe toevallig is dat? Veel minder toevallig dan aanvankelijk werd uitgerekend, aldus onder anderen hoogleraar statistiek Richard Gill.
Gill heeft zich jaren met de zaak beziggehouden. In een heleboel artikelen kun je meer lezen over zijn opvattingen rond de zaak, bijvoorbeeld in dit interview of in dit wat minder recente artikel op kennislink. Zie ook hier. Voor de wiskundigen onder jullie: op Gills eigen website zijn een paar wiskundige artikelen over de zaak te vinden.
Update: vanavond is Lucia de Berk te gast bij Pauw en Witteman.
In het project Rabbitart on the move stuurt mijn vriendin Liset van Dommelen houten kunstkonijnen de hele wereld over. Ze vraagt mensen om het konijn mee te nemen op een uitje en daar een foto van naar haar te sturen. Er zwerven al heel wat konijnen rond!
Een konijn op weg naar Georgië
Liset, ook bekend als de filmster van Wiskundige zoekt vrouw, vroeg mij om voor dit project iets te vertellen over wiskunde - met een konijn op mijn rug. Omdat het project Rabbitart on the move gaat over menselijke connecties, leek het me leuk om iets te doen met sociale netwerken. Jeanine tipte me over het artikel Why your friends have more friends than you do (pdf).
Hier zie je het filmpje (het is in het Engels, zodat de konijnenliefhebbers in Georgië en Japan het ook kunnen volgen).
Sinds januari volg ik de lerarenopleiding wiskunde op de Universiteit Leiden. Vorige week stond bij vakdidactiek een uitje op het programma: een heleboel wiskundedocenten in opleiding uit heel het land trokken naar Nijmegen voor een paar workshops en ... de puzzelwandeling, waar Ionica al eerder een leuk stukje over schreef!
Nu kan ik dus uit eigen ervaring vertellen dat de wandeling heel leuk is! Wij hadden maar zo'n kleine twee uur de tijd en dat was een beetje kort. Ter compensatie bestonden de groepjes natuurlijk uit wiskundedocenten in opleiding, dus het oplostempo lag waarschijnlijk tamelijk hoog ("O, ja, natuurlijk, dat doe je zo-en-zo en klaar!"), maar we hadden niet alle vragen af (en ook nog wel een foutje gemaakt...). Sommige vragen zijn erg simpel, sommige zijn moeilijk, voor elk wat wils!
Het was heel leuk om te doen. Je maakt sowieso een mooie wandeling door Nijmegen, en de puzzels zijn leuk genoeg om af en toe eens ergens stil te staan en na te denken. Maar vooral: je kijkt eens op een heel andere manier om je heen! Bij een gewone stadswandeling ligt de nadruk vaak op historische feitjes (ook leuk), maar bij deze wandeling keken we als vanzelf veel meer naar vormen, verhoudingen en dat soort dingen. Een aanrader, ook voor niet-wiskundigen. Praktische informatie vind je hier.
Deze recensie verscheen eerder in Delta Er zitten ook heel wat wiskundige voorbeelden in dit boekje, al noem ik die in deze recensie niet.
Waarom ben je een cultuurbarbaar als je nog nooit van Hamlet hebt gehoord, maar is het geen probleem om lachend te zeggen dat je geen idee hebt wat entropie is? In 1959 publiceerde natuurkundige en schrijver C.P. Snow het essay The two cultures over de kloof tussen geestenwetenschappen en natuurwetenschappen. Vijftig jaar na het verschijnen van The two cultures bekijkt filosoof en wiskundige Jean Paul van Bendegem waar we nu staan.
Volgens Van Bendegem is de situatie niet verbeterd de afgelopen vijftig jaar. Sterker nog, het lijkt alleen maar erger geworden. Niet alleen is de verhouding tussen de verschillende wetenschappen nog steeds belabberd, de relatie tussen wetenschappers en leken is ronduit slecht.
Aan het einde van Hamlet en entropie schetst Van Bendegem met een schitterend voorbeeld wat er misgaat bij wetenschapscommunicatie. Hij neemt als fictief vakgebied “Buitenlandse reizen.” Vervolgens beschrijft hij hoe onderzoekers in dit gebied ontdekken dat reisgidsen een cruciaal ingrediënt zijn bij buitenlandse reizen. Na jaren onderzoek blijken lay-out en vormgeving van fundamenteel belang. In een vervolgonderzoek stort een geniale onderzoeker zich op het gebruik van kleurinkten. Na een aantal jaren weet deze wetenschapper alles van inkt: de geschiedenis, de techniek, echt alles. “Stel nu ten slotte,” schrijft Van Bendegem,“dat een culturele vereniging een avond organiseert met als thema `Wat heeft de wetenschap ons te zeggen over buitenlandse reizen?’, dan is toch het laatste wat je mag doen dat je deze geniale wetenschapper, hoe ervaren die ook moge zijn in het overbrengen van wetenschappelijke ideeën, naar die avond stuurt. De man of vrouw zal een ongemeen boeiend verhaal houden over drukinkten en iedereen zal zich terecht afvragen wat dat nu met buitenlandse reizen heeft te maken.”
Dit genante en herkenbare voorbeeld is één van de vele, kleine losse ideeën in Hamlet en entropie. Het boek begint met een samenvatting en korte analyse van The two cultures, geeft in grove lijnen de geschiedenis van de wetenschap en beschrijft hoe wetenschap vandaag de dag werkt. Tenslotte bekijkt hij de verhouding tussen wetenschap en maatschappij en tussen wetenschap en burger.
Van Bendegem zwalkt van onderwerp naar onderwerp en noemt haast terloops (en vaak tussen haakjes) allerlei interessante zaken. Soms raak je als lezer de draad van zijn immer vlammend betoog kwijt. Wat wil Van Bendegem nu eigenlijk zeggen over de twee culturen? Is wetenschap te zeer versnipperd? Werkt zelfregulering van wetenschap niet? Heeft de wetenschapsfilosofie gefaald? Is er een soort oorlog tussen exacte en humane wetenschappers? Moet het algemeen publiek betere vragen stellen aan wetenschappers? Is wetenschap een soort wereldkampioenschap geworden waar alles draait om publiceren? Van Bendegem lijkt al deze vragen met “ja” te beantwoorden – in verschillende sterktematen.
Van Bendegem noemt Hamlet en entropie een pamflettair essay en benadrukt meermaals dat zijn bedoeling is om mensen te irriteren, om een reactie uit te lokken. Dat irriteren lukt. Soms juist doordat hij om dingen heen draait en zichzelf iets te veel indekt: “maar ook hier moet ik mij verontschuldigen, want ik ben geen econoom en dus ben ik eigenlijk maar een beetje aan het raaskallen.” of: “Ik begeef mij hier voor een flink stuk op glad ijs omdat ik helemaal geen socioloog ben en dus vermoedelijk in de ogen van haar beoefenaren hier stommiteiten van belang neerschrijf”.
De rijkheid aan vragen, ideeën en slimme voorbeelden is overweldigend. Waarschijnlijk moeten we maar blij zijn dat Van Bendegem niet keurig volgens een schema schrijft, want veel van de dingen die hij even kort in een terzijde noemt zijn interessant genoeg om een heel essay over te schrijven.
Hamlet en entropie schreeuwt om reacties en sluit af met “Het woord is nu aan de lezer, ik heb genoeg geschreven.” Kortom: lees dit pamflet. En schrijf er daarna zelf één.
Jean Paul van Bendegem, Hamlet en entropie – De twee culturen, een halve eeuw later, VUBPRESS, ISBN: 9789054876243, 140 blz. €15.00.
Deze column verscheen vandaag in de Volkskrant.
Wie zou een miljoen dollar weigeren, of dat zelfs maar overwegen? De Russische wiskundige Grigoriy Perelman, misschien.
Toen het nieuwe millennium aanbrak, loofde het Clay Mathematics Institute zeven prijzen uit van een miljoen dollar elk, voor zeven uiterst moeilijke wiskundeproblemen. Wie een van die problemen oplost, valt behalve eeuwige roem dus ook een grote zak geld ten deel. Een extra stimulans, zou je denken.
Tot nu toe is één van de millenniumproblemen opgelost: Perelman bewees het zogenaamde Poincarévermoeden. Vorige maand werd bekendgemaakt dat zijn bewijs inderdaad voldoet aan alle eisen en dat hij de prijs verdient. Het vermoeden – inmiddels dus een bewezen stelling – is erg ingewikkeld. Het heeft iets te maken met bepalen wanneer een gekromd n-dimensionaal oppervlak hetzelfde is als een n-dimensionaal boloppervlak. Maar dat is te ingewikkeld om kort uit te leggen.
Dat Perelman een grootse prestatie heeft verricht is duidelijk. In 2006 werd hem daarvoor al een Fieldsmedaille, een van de belangrijkste wiskundeprijzen, toegekend. Hij weigerde die prijs. De vraag is nu of hij de millenniumprijs wel accepteert, of dat hij die ook aan zich voorbij laat gaan. Tijdens het schrijven van deze column doen verschillende verhalen de ronde op internet, maar het waarschijnlijkst is dat hij de knoop nog niet heeft doorgehakt.
Kamagurka tekende dit stripje in 2006, de Fieldsmedailles werden uitgereikt in Madrid
Hoe komt iemand ertoe om dergelijke prestigieuze prijzen te weigeren? Perelman heeft zich helemaal teruggetrokken uit de academische wereld sinds hij zijn baan opzegde in 2003. Hij wil geen held zijn, hij wil niet bekeken worden als een dier in de dierentuin, hij wil met rust gelaten worden. Hij is teleurgesteld geraakt in de wiskundewereld. Maar wat gebeurt er? Verslaggevers gaan juist naar hem op zoek en kranten zetten hem neer als een gekke, onverzorgde kluizenaar die tussen kakkerlakken leeft. Waarom laten we hem niet gewoon met rust?
Het verhaal van Perelman staat niet op zichzelf. Ook de briljante Alexander Grothendieck, radicaal pacifist, trok zich eind jaren tachtig terug uit de wiskundewereld en werd een kluizenaar. In januari stuurde hij voor het eerst in tijden een teken van leven. Niet om de banden aan te halen, maar om duidelijk te maken dat alle publicaties van zijn werk uit de laatste twintig jaar illegaal zijn en uit bibliotheken verwijderd dienen te worden. Of denk aan John Nash, wiskundige, Nobelprijswinnaar en schizofreen, op wie de film A beautiful mind gebaseerd is.
Worden mensen die een beetje raar zijn makkelijk aangetrokken tot de abstractie van de wiskunde? Of word je vanzelf gek als je teveel wiskunde doet in je hoofd? Wie weet. Feit is dat verreweg de meeste wiskundigen heel normale mensen zijn. Maar dat spreekt natuurlijk niet zo tot de verbeelding.
Het thema van de geniale maar gekke wetenschapper doet dat wel. Iemand die zó briljant is, moet sowieso een beetje gek zijn, of andere dingen niet zo goed kunnen, houden we onszelf voor. Al is het maar om onszelf ervan te overtuigen dat het helemaal niet erg is om niet zo briljant te zijn. Wij zijn namelijk tenminste niet gek.
Toevoeging: wie meer over Grothendieck en zijn brief wil lezen kan voor een mooi artikel terecht bij Kennislink.
